Çıtlık ve şifa alanları hakkında Karamanımızdan yetişen büyük hekim Beşir Çelebi hazretlerinin dev eseri Mecmûatü’l-fevâid’de kısa bir gezinti yapalım.
Halk arasında çıtlık, meneviş, çitlembik, bıttım, sakız gibi adlarla anılan ve tıpta habbe-i Hadrâ yani yeşil tohum, tane olarak bilinen meyve adı geçen eserde olağanüstü şifa alanlarıyla yer alır.
Çıtlık yağı, kabuğu, yaprağı, zamkı ve her parçasıyla ayrı bir reçeteye konu olan çıtlık ürünlerinden birkaç maddeyi aşağıda incelemenize arz ediyorum.
“Habb-i hadrâ: yeşil tohum, ağaç gökçesi, halk arasında çitlembik, çıtlık, bıttım olarak bilinen fıstığa benzer bir ağaçtır, ağaç iki çeşittir, birisi küçük birisi büyüktür, küçük olana menengiç büyük olana sakız derler. İbn-i Müellife göre ikisi de eşit güçtedir.
Büyük olana Şah bıttımı derler, meyvesi fıstığa benzer, tabiatı 3. derecede sıcak ve kurudur, iyisi yeşil iri ve taze olandır, harareti kuruluğundan fazladır, yemesi mideye kemdir, hazmı geç olur. Sıcak mizaçlılar için ziyandır, sineyi ısıtır, böbreğe ve idrara faydalıdır, cimaya karşı şehveti artırır, sirke veya şerbet ile içilirse cinsel gücü artırır, yabani böcek ve hayvan ısırmalarından ileri gelen zehirleri etkisiz hale getirir.
Dalak ağrısına eğer soğuktan ileri geliyorsa şifadır, sıcak mizaçlıların balgamını söker. Öksürüğe yüz felcine, inmelere karşı şifadır, yemesi ve yağından merhem yapıp sürmesi zatülcenbe faydalıdır. Ağacını yakıp saç dökülmesine karşı başa sürerlerse saçı bitirir, yaprağını kurutup dövüp pişirdikten sonra başa kına gibi sürülürse saçı gür bir şekilde bitirir, sakızı mastika sakızı gibidir, biraz baş ağrısı yapar ağıza hararet verir, yemek iştahını keser, ıslahı sikencebindir. Islahı Minhac sahibi görüşüne göre kısıradır. Takvim sahibi görüşüne göre menekşe mayasıdır. Abdal Kitabında mübadilinin ceviz içi olduğu yazılıdır, yine mübadilinin yarım ağırlığında badem içi olduğu söylenmiştir.
Ilk-ı Rumi: Anadolu sakızı mastika yani sakız ağacından elde edilen zamktır butum Sakızı da aynıdır, İbn-i Baytar’a göre bunun bedeli de bıttım sakızıdır.
Darv: Çıtlık gibi yeşil taneli ağaçlardan olup meyvesi salkım salkım olur ama bunun salkımları daha iridir, bıttım, meneviç, sakız gibi bir ağaç adıdır. Eğer yaprağını pişirip saflaştırdıktan sonra tekrar kaynatarak akide şekli kıvamını alıncaya kadar pişirilirse sine huşunetine, öksürüğe, ağız ağrısına ve boğazdaki sıkıntıya yararlıdır. Zamkını Mekke’den getirirler, ladin gücündedir. Kadınlar kokulara karıştırarak hoş kokular elde ederler. Tabiatı üçte sıcak ikide nemlidir, birde kurudur, diyen de vardır. İnceltme ve çözme gücüne sahiptir. İshak bin Süleyman’a göre balgamı ve gazları çıkarır. Râzi’ye göre vücuttaki çatlaklara ve karındaki tıkanmaya gayet faydalı olur. Şerif’e göre tohumundan çok yağ çıkar, gazları tahlil eder, bacak ağrılarına teskin eder, içilmesi de sürülmesi de yararlıdır, yağında kurutuculuk ve çözücülük özelliği vardır.
Eğer yaprağını yağla pişirip kulağa damlatılırsa ağrısını teskin eder. Taze yaprağını yakıp kül olduktan sonra suyla kaynatıp saf yaptıktan sonra 30 dirhem kadar içilse böbrek ağrısına böğür ağrısına şifa olur. Çöpünün kömürü cerahatlere iyidir kanı keser, özellikle çocukların cerahatlarına tedavi edici özellik taşır.
Samğ-ı butum: Bıttım ağacı zamkı: Menengiç ve sakız ağacından yapılan zamktır. Şiraz'da lebani derler.
Çıtlık yağı: Menengiç, bıttım. İbn-i Baytar Pedigorostan naklen dedi ki serinletme ve kabızlık özelliği vardır. Bu hususta gülyağıyla aynıdır ama bedeli değildir. Müellif’e göre Menengiç ağacının meyvesidir, tabiatı sıcak ve nemlidir. Eğer bir dirhemini içseler cinsel gücü artırır, spermi çoğaltır. Müellif’e göre ezilmiş azalara sürülürse iyileştirir.
Dühn-i darv: (darv: pelit gibi iri bir ağaçtır, sakız ve menengiç gibi salkımı olur, yaprağı ve meyvesi tıpta göğüs ve boğaz hastalıkları gibi birçok alanda kullanılır, mastika, bıttım, yeşil tane, dığan (Lisanü’l-arab) darv yağı, İbn-i Baytar’a göre yeşil tane yağı gücündedir.”
(Kaynak: Beşir Çelebi Mecmûatü’l-fevâid / Selanik nüshası / Mükremin Kızılca çevirisi / Eser yedi yüz sayfalık bir şifa ansiklopedisi olup baskıya hazırlanmaktadır.)